Шаби Ялдо яке аз ҷашнҳои бисёрқадима ва пуррамзи фарҳанги тоҷикон ва дигар халқҳои ориёитабор ба шумор рафта, дар тӯли асрҳо ҳамчун рамзи пирӯзии нур бар зулмот, гармӣ бар сардӣ ва умед бар ноумедӣ ҳифз гардидааст. Ин шаб, ки бо дарозтарин шаби сол – шаби инқилоби зимистона рост меояд, дар ҷаҳонбинии суннатии тоҷикон танҳо як падидаи тақвимӣ нест, балки рӯйдоди амиқи фарҳангӣ, фалсафӣ ва маънавист, ки бо дарки инсон аз вақт, табиат ва гардиши ҳаёт пайванди ногусастанӣ дорад. Аз нигоҳи боварҳои ориёии бостонӣ, маҳз пас аз ин шаб рӯзҳо тадриҷан дароз шуда, рӯшноӣ бар торикӣ ғолиб меояд ва ҳамин маънои рамзии Ялдоро ташаккул медиҳад. Дар тамаддуни ориёӣ муносибати инсон бо табиат ҳамеша ҷойгоҳи марказӣ доштааст. Офтоб, нур, шабу рӯз ва тағйири фаслҳо ҳамчун унсурҳои зиндаи ҳастӣ ва рамзҳои маънавӣ дарк мешуданд. Шаби Ялдо дар ҳамин замина ҳамчун лаҳзаи авҷи зулмот ва ҳамзамон оғози пирӯзии рӯшноӣ фаҳмида мешуд. Гарчанде ин шаб аз лиҳози давомнокӣ тӯлонӣ аст, дар шуури мардум оғози гардиши нав, эҳёи умед ва бозгашти нерӯи ҳаёт маҳсуб мегардад. Аз ин рӯ, Ялдо дар фарҳанги тоҷикон шаби тарс нест, балки шаби интизорӣ, сабр ва бовар ба фардои равшан мебошад.
Яке аз вижагиҳои муҳими Шаби Ялдо ҷанбаи иҷтимоӣ ва хонаводагии он аст. Аз замонҳои қадим тоҷикон мекӯшиданд, ки ин шабро дар ҳалқаи хешу табор, дар гирди як дастархони умумӣ ва дар фазои гарм ва самимӣ сипарӣ намоянд. Ҷамъ омадани аъзои оила дар ин шаб на танҳо барои фароғат, балки барои таҳкими робитаҳои иҷтимоӣ, эҳсоси ҳамбастагӣ ва пайванди наслҳо аҳамияти калон дошт. Дар чунин нишастҳо бузургсолон мақоми махсус доштанд, зеро онҳо ҳамчун ҳофизони хотираи таърихӣ, суннатҳо ва таҷрибаи зиндагӣ шинохта мешуданд. Ҳикояҳо, панду андарзҳо ва хотираҳои онҳо барои насли ҷавон мактаби ғайрирасмии ахлоқ ва ҷаҳонбинӣ ба ҳисоб мерафт. Дастархони Шаби Ялдо дар фарҳанги тоҷикон дорои рамзҳои амиқ мебошад. Меваҳое чун анор ва тарбуз, ки ҳатман дар ин шаб истифода мешаванд, маънои махсус доранд. Анор бо донаҳои сершумори худ рамзи фаровонӣ, ваҳдат ва идомаи зиндагӣ аст. Ранги сурхи он ба гармӣ, нерӯи ҳаёт ва хуни ҷорӣ ишора мекунад. Тарбуз бошад, ҳамчун рамзи саломатӣ ва муҳофизат аз сардиҳои зимистон маънидод мешавад. Ин рамзҳо натиҷаи таҷрибаи асрҳо ва дарки амиқи инсон аз қонунҳои табиат мебошанд.
Ҷузъи ҷудонопазири таҷлили Шаби Ялдо мутолиа ва қироати адабиёти классикӣ ба шумор меравад. Дар фарҳанги тоҷикон сухан ва шеър ҳамеша мақоми баланд доштаанд. Хондани ашъори пурҳикмати шоирони классик дар ин шаб на танҳо шакли фароғат, балки василаи андешаронӣ, худшиносӣ ва ҷустуҷӯи маънои зиндагӣ мебошад. Шеър дар шаби Ялдо бо фазои рамзии пирӯзии нур бар зулмот ҳамоҳанг гардида, таъсири маънавии хос дорад ва инсонро ба тафаккури амиқ водор месозад. Шаби Ялдо ҳамчунин ҷанбаи ахлоқӣ ва тарбиявӣ дорад. Ин шаб мардумро ба ҳамдигарфаҳмӣ, бахшиш ва сулҳ даъват мекунад. Дар бисёр хонаводаҳои тоҷикон одат шудааст, ки дар ин шаб кинаву ранҷишҳоро канор гузошта, бо дили соф ба истиқболи рӯзҳои нав раванд. Аз ин ҷиҳат, Ялдо ҳамчун мактаби ахлоқии ғайрирасмӣ амал мекунад, ки дар он арзишҳое чун эҳтиром ба бузургсолон, муҳаббат ба хешу табор, ҳамдилӣ ва инсондӯстӣ тақвият меёбанд.
Дар тӯли таърих Шаби Ялдо қобилияти мутобиқ шудан ба шароити гуногуни иҷтимоӣ ва фарҳангиро нишон додааст. Бо вуҷуди тағйироти тарзи зиндагӣ ва таъсири ҷаҳонишавӣ, мазмуни аслии ин ҷашн дар муҳити тоҷикон ҳифз гардидааст. Имрӯз низ Ялдо ҳамчун фурсати махсус барои бозгашт ба арзишҳои маънавӣ, суст кардани суръати зиндагӣ ва таҳкими робитаҳои инсонӣ хизмат мекунад. Ин ҷашн ба инсон ёдрас менамояд, ки дар миёни мушкилоти рӯзгор ҳамеша бояд ҷой барои ҳамнишинӣ, сухани нек ва умед ба фардо вуҷуд дошта бошад. Аз нигоҳи фалсафӣ, Шаби Ялдо инсонро ба андеша дар бораи гузашти вақт ва ноустувории зиндагӣ водор месозад. Дарозтарин шаб рамзи давраҳои душвори ҳаёт аст, ки ҳар инсон метавонад бо онҳо рӯ ба рӯ шавад. Аммо паёми асосии Ялдо дар он аст, ки ҳатто ториктарин шаб низ поён дорад ва пас аз он рӯшноӣ фаро мерасад. Ин андеша дар ҷаҳонбинии тоҷикон ҳамчун даъват ба сабр, устуворӣ ва бовар ба оянда ҷойгоҳи устувор дорад. Шаби Ялдо танҳо як шаби дароз дар тақвим нест, балки падидаи фарогири фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва маънавист, ки дар худ таърих, фалсафа ва ахлоқи тоҷикон ва тамаддуни ориёиро таҷассум менамояд. Таҷлили он имрӯз низ моро ба решаҳои фарҳангӣ пайваста, ба зиндагӣ бо умед, рӯшноии ботинӣ ва эҳтиром ба арзишҳои инсондӯстӣ раҳнамоӣ мекунад. Идомаи мантиқии анъанаи Шаби Ялдо дар фарҳанги тоҷикон нишон медиҳад, ки ин ҷашн танҳо ба як шаб маҳдуд намешавад, балки ҳамчун як рамзи доимии тафаккури миллӣ ва ҷаҳонбинии ориёӣ дар шуури мардум ҷой гирифтааст. Дар фарҳанги суннатии тоҷикон мафҳуми нур ҳамеша бо маъноҳои некӣ, дониш, ҳақиқат ва адолат пайваст будааст, дар ҳоле ки зулмот рамзи ҷаҳолат, тарс ва номуайянӣ шуморида мешуд. Аз ҳамин ҷиҳат, Ялдо ҳамчун лаҳзаи гузариш аз зулмот ба рӯшноӣ на танҳо падидаи табиӣ, балки рамзи маънавии рушди инсон ва ҷомеа мебошад.
Дар муҳити суннатии тоҷикон Шаби Ялдо ба тақвияти хотираи таърихӣ мусоидат менамояд. Ҳар як нишасти Ялдо, ҳар як қисса ва ҳар як сухани бузургсолон идомаи занҷираи хотираест, ки аз насл ба насл мегузарад. Маҳз тавассути чунин маросимҳо таърих на дар китобҳои расмӣ, балки дар зеҳн ва қалби мардум зинда мемонад. Ин раванд нишон медиҳад, ки фарҳанги тоҷикон фарҳанги шифоҳӣ ва маънавист, ки дар он сухан, ёд ва хотира мақоми вижа доранд. Шаби Ялдо ҳамчунин ба ташаккули худшиносии миллӣ мусоидат мекунад. Дар замоне ки ҷаҳони муосир бо равандҳои якрангсозии фарҳангӣ рӯ ба рӯ аст, чунин ҷашнҳо ба инсон имкон медиҳанд, ки худро ҳамчун намояндаи як фарҳанги қадимӣ ва пурғановат эҳсос намояд. Таҷлили Ялдо дар муҳити тоҷикон на танҳо эҳтиром ба гузашта, балки эътирофи арзишҳои миллӣ дар имрӯз ва интиқоли онҳо ба фардо мебошад. Аз ин рӯ, Ялдо метавонад ҳамчун воситаи муҳими тарбияи худшиносии миллӣ ва фарҳангӣ арзёбӣ гардад.
Ҷанбаи дигари муҳими Шаби Ялдо робитаи он бо ахлоқи ҷамъиятӣ мебошад. Ин шаб инсонҳоро ба суст кардани суръати зиндагӣ, ба шунидани якдигар ва ба қадр кардани лаҳзаи ҳамнишинӣ водор месозад. Дар ҷомеаи муосир, ки аксаран бо шитоб, фишори равонӣ ва камранг шудани муоширати зинда тавсиф мешавад, Ялдо ҳамчун фазои оромӣ ва тафаккур амал мекунад. Ин хусусият аҳамияти иҷтимоии ҷашнро боз ҳам бештар менамояд.
Аз нигоҳи фалсафӣ, Шаби Ялдо инсонро ба дарки қонунияти тағйирёбии зиндагӣ мерасонад. Дарозтарин шаб ҳамчун рамзи давраҳои душвори ҳаёт фаҳмида мешавад, ки метавонанд тӯлонӣ ва сангин намоянд, аммо ҳатман анҷом меёбанд. Ин андеша дар фарҳанги тоҷикон ҳамчун паёми умед ва сабр ҷойгоҳи устувор дорад. Ялдо ба инсон меомӯзад, ки дар лаҳзаҳои душвор рӯшноии ботиниро гум накунад ва ба гардиши табиӣ ва маънавии зиндагӣ бовар дошта бошад. Дар шароити муосир Шаби Ялдо метавонад ҳамчун унсури муҳими фарҳанги тарбиявӣ истифода шавад. Омӯзиши маъно ва рамзҳои ин ҷашн дар муҳити таълимӣ ба ташаккули ҷаҳонбинии донишомӯзон, эҳтиром ба мероси ниёгон ва дарки арзишҳои умумиинсонӣ мусоидат менамояд. Ялдо метавонад ҳамчун намунаи зиндаи пайванди илм, фарҳанг ва ахлоқ хизмат кунад, зеро дар он ҳам донишҳои астрономӣ, ҳам ҷаҳонбинии фалсафӣ ва ҳам арзишҳои ахлоқӣ таҷассум ёфтаанд.
Бо таваҷҷуҳ ба ҳамаи ин, метавон хулоса кард, ки Шаби Ялдо дар фарҳанги тоҷикон ва тамаддуни ориёӣ на танҳо як ҷашни суннатӣ, балки як падидаи бисёрқабатаи маънавӣ мебошад. Он инсонро ба шинохти худ, ҷомеа ва табиат раҳнамоӣ мекунад ва ҳамчун пули иртиботӣ байни гузашта, имрӯз ва фардо хизмат менамояд. Пойдории ин ҷашн дар тӯли асрҳо далели қудрати фарҳанги тоҷикон ва қобилияти он барои ҳифз ва интиқоли арзишҳои аслии инсонӣ мебошад.
Шаби Ялдо ҳамчун рамзи нур, умед ва ваҳдат дар ҷаҳонбинии тоҷикон мақоми устувор дошта, имрӯз низ аҳамияти худро гум накардааст. Таҷлили он моро ба эҳтиром ба решаҳои таърихӣ, ба таҳкими робитаҳои инсонӣ ва ба зиндагӣ бо рӯшноии ботинӣ даъват мекунад. Ялдо ба инсон ёдрас месозад, ки ҳарчанд шаб метавонад дароз бошад, субҳи рӯшан ногузир фаро мерасад.
ХОЛИҚНАЗАР Азимов, муовини директор оид ба илм ва инноватсияи коллеҷи техникии ДТТ ба номи академик М.Осимӣ, номзади илмҳои техникӣ, дотсент
